Een cartoon is een humoristische tekening die vaak wordt gebruikt om commentaar te leveren op actuele gebeurtenissen of maatschappelijke trends. De term komt van het Engelse woord voor "schets gemaakt op stevig papier", dat weer afgeleid is van het Italiaanse "cartone" (stevig papier). Cartoons worden ook wel spotprenten genoemd en bevatten vaak een satirische of kritische boodschap.
Uit het overzicht van het Ministerie van Verkeer en Waterstaat van mediaberichtgeving omstreeks het voorjaar van 1999, blijkt hoe Nederland na zeven jaren reageerde op het vliegtuigongeluk. Eén van de meest gecompliceerde onderzoeken naar ongelukken uit de geschiedenis van de luchtvaart, met een puur technische hoofdoorzaak, raakte gepolitiseerd. Er waren veel klachten over het onsamenhangende reageren van ‘de overheid’: er was wantrouwen, argwaan en desillusie ‘all over the place’, maar er was ook verdeeldheid.
De zoektocht naar de duidelijkheid is volledig te begrijpen: die hield eigenlijk iedereen wel bezig als je kijkt naar de interesse voor de parlementaire enquête in 1999, voor het oog van de camera's. De enquête commissie produceerde een goed eindrapport, met duidelijke conclusies. Er waren geen bewijzen voor gevaarlijke (nucleaire of bio-chemische) lading of stoffen die mensen op grote schaal ziek gemaakt zou hebben, er waren wel PTSS en individuele ziektegevallen, geen inmenging van de geheime diensten, geen mannen in witte pakken, geen 'andere' of 'afwijkende' routes, geen fraude met ladingspapieren, etc, maar wel veel misverstanden, misinterpretaties, zoektochten naar schuldigen en koppen die moesten rollen. Er zijn ook fouten gemaakt en daarvan moeten we ook vandaag nog leren, en inzien dat het beter moet voor de slachtoffers van rampen. We kunnen de desillusie in de Bijlmermeer van destijds niet meer veranderen, maar moeten hem wel proberen te begrijpen. Wat wel kan is 'inzien', de helpende hand bieden als het nog pijn doet, en vooruitkijken.
Voor wat betreft het onafhankelijke luchtvaartonderzoek conform ICAO Annex 13 merk ik bij collega onderzoekers van destijds, alsook bij het hele personeel van de Rijksluchtvaartdienst, nog steeds een enorme betrokkenheid. Tot op het hoogste niveau, tot op de Directeur-Generaal van de Rijksluchtvaartdienst destijds, mr. Jan-Willem Weck, een zeer integere en prettige persoonlijkheid, is men achter de inspanningen om het ongevallenonderzoek tot een goed einde te brengen blijven staan.
Het herhalen van de gemaakte fouten is wrang en mijns inziens verwerpelijk, abject en pervers te noemen. Ik durf rechtstreeks te verwijzen naar de schrijver van het boek Going Down Going Down en politicus Van Gijzel, die sinds 1992, na de enquête in 1999 en recent sinds 2022 nog steeds in ‘hun groeven blijven hangen’. Keizer Augustinus zei ooit: "het maken van fouten is menselijk, maar het herhalen van dezelfde fouten is des duivels".
Onder: beschrijving / duiding van de cartoon (links origineel, rechts verbeterd)
De cartoon van Van der Schot (linksboven) toont een grote ketel met daarop het opschrift “Bijlmerramp Doofpot”. Uit de ketel slaan hoge vlammen op, alsof er iets wordt aangewakkerd dat maar niet onder controle kan worden gebracht. Rondom de ketel staan verschillende figuren—elk herkenbaar als een instantie of partij die in de nasleep van de ramp een rol speelde, zoals de overheid, El Al, Schiphol, KLM en RLD. Zij proberen de vlammen met grote slangen te blussen, maar hun pogingen lijken nauwelijks effect te hebben. De brand is te groot, te fel of misschien wel te diepgeworteld om met individuele inspanningen te doven.
De cartoon vangt in één beeld hoe het publieke debat in 1993 werd ervaren: alsof er een ‘doofpot’ was die juist door alle pogingen tot beheersing alleen maar heter werd. In plaats van rust of helderheid lijkt iedere interventie het vermoeden van verdoezeling verder aan te wakkeren. De onderlinge afstemming ontbreekt; iedereen blust in een eigen richting. Dat versterkt het idee van chaos, wantrouwen en een overheid die geen greep heeft op de situatie.
De illustratie vat daarmee de communicatieve crisis rond de Bijlmerramp kernachtig samen: een situatie waarin feiten en geruchten door elkaar liepen, verdediging werd opgevat als verzwijgen, en elke poging tot uitleg soms juist méér rumoer veroorzaakte. Het beeld sluit aan bij de bredere les dat een ramp niet alleen een technisch incident is, maar ook een maatschappelijke gebeurtenis waarin communicatie, samenwerking en vertrouwen van cruciaal belang zijn.
Als we naar de feiten kijken dan is de cartoon zeer misleidend, want Schiphol en de KLM speelden geen enkele rol in het ongevallenonderzoek, maar in de ogen van sommigen zouden die partijen belangen hebben. Natuurlijk kwam een luchtvaartongeval nooit goed uit, maar het belang van de luchtvaartsector is juist om de luchtvaart veilig te houden. Zonder veiligheid is groei van de luchtvaart in Nederland onmogelijk. Rechtsonder een eigen variant, want de groep van desperado's bleven olie op het vuur gooien. Wat moest de argeloze Bijlmerbewoner daarvan denken?
