Rampvlucht: panem et circenses?

Het project Rampvlucht was een grootschalig mediaproject van KRO-NCRV dat in 2022 werd gelanceerd, precies dertig jaar na de Bijlmerramp van 4 oktober 1992. Het project bestond uit verschillende onderdelen, waaronder een vijfdelige dramaserie, een documentaire, een podcast en een digitale reconstructie. De dramaserie werd uitgezonden van 29 september tot en met 4 oktober 2022, met de laatste aflevering exact op de 30e herdenkingsdag van de ramp.

De dramaserie was een op werkelijkheid gebaseerde thriller over de ramp zelf én de vele vragen en de vermeende mysterieuze gebeurtenissen die Nederland daarna in hun greep hielden. Het verhaal volgt een jonge dierenarts uit de Bijlmermeer (Asha Willems, een fictief personage) en twee journalisten van concurrerende kranten (Pierre Heijboer en Vincent Dekker, gebaseerd op echte personen) die op zoek gaan naar antwoorden over de ramp. De serie werd geproduceerd door productiehuis Big Blue en geschreven door creator Michael Leendertse.

De serie werd gepresenteerd als een combinatie van feit en fictie, wat aan het begin van elke aflevering werd vermeld met een disclaimer. De makers gaven aan dat ze feiten en fictie vrijelijk hadden vermengd. De serie richtte zich vooral op de nasleep van de ramp en de vele vragen die volgens de makers bleven bestaan over de lading van het vliegtuig, de gezondheidsklachten van bewoners en hulpverleners, en de vermeende doofpotaffaire.

Op de dramaserie Rampvlucht van de KRO-NCRV wil ik hier zelf niet diep ingaan. Het mengen van waarheid en fictie is tegenwoordig een populair genre dat veel mensen aanspreekt. Het project Rampvlucht werd gesubsidieerd met meer dan € 950 000 overheidsgeld en bleek een succes.

Zelf heb ik in oktober 2022 de dramaserie met gekromde tenen bekeken. Voor mij was vanzelfsprekend helder wat feit en wat fictie was. Zeker met betrekking tot alle aspecten op mijn vakgebied, hangar 8, het verarmde uranium en de parlementaire enquête van 1999. Mijn ex-collega's en de vele deskundigen in Nederland waaronder experts van onderzoeksinstituten, hulpverleners, medici en onderzoekers van het AMC, wisten direct wat de consequenties van zo'n dramaserie konden zijn: voor een groot deel van de kijkers ontstaan er 'nieuwe waarheden'. Het was en is voor de doorsnee kijker nagenoeg onmogelijk te beoordelen wat werkelijkheid en wat fictie is. Zelfs NRC meldde in een recensie dat men dat niet kon beoordelen. Toen ik de schrijver van deze recensie aanbood om op dat vlak helderheid te geven, werd er niet gereageerd. Opmerkelijk dat er bij een kwaliteitskrant als NRC geen behoefte bestaat te schrijven over de werkelijke gebeurtenissen en feiten en fictie te scheiden, terwijl er een enorme behoefte aan goede informatie lijkt te bestaan. Ontstaat er zo nieuwe vorm van geschiedbeleving en zelfs geschiedschrijving?

Er is nog een aantal neveneffecten van zo'n dramaserie die interessant zijn om nader te bestuderen:

• op grond van een bepaalde voorstelling van zaken in zowel de dramaserie als de documentaire melden zich nieuwe getuigen en deskundigen, die de onderzoeksjournalisten kunnen helpen met 'nieuw materiaal' en 'nieuwe analyses'. De journalisten kunnen dan hun onderzoek naar de vele vermeende mysteries of onbegrepen zaken blijven voortzetten. Het is vreemd dat − op het moment van schrijven van deze website, midden 2024 − gedurende 30 jaar nog nooit een mysterie door de auteur van het boek Going Down Going Down is opgelost, en dat er daarnaast geen enkele verantwoording over de na oktober 2022 verkregen informatie en analyses wordt afgelegd. Gezien het maatschappelijke belang van de antwoorden op de vermeende vragen en het bieden van een mogelijkheid om het ongeval beter te kunnen verwerken, lijkt dat een magere score. Zou men niet beter volledige openheid van zaken kunnen geven? 
• is er sprake van een 'level playing field'? Een neveneffect, namelijk 'nieuwe getuigen met nieuwe informatie', melden zich wel bij de onderzoeksjournalisten, maar niet bij de overheid. Die overheid krijgt om die reden geen kans een onderzoek uit te voeren of wederhoor te geven. Kunnen alleen onderzoeksjournalisten aan waarheidsvinding doen zonder hun informatie, bronnen en analyses vrij te geven? 
• een evenwichtige voorstelling van zaken had de kijker enig inzicht kunnen verschaffen waarom een ICAO Annex 13-onderzoek werkt volgens een streng protocol en waarom sommige informatie zorgvuldig opgeslagen blijft. Is het niet opmerkelijk om dat pas achteraf te willen doen en die verantwoordelijkheid  naar het ACOI door te schuiven? 
• hoe moet ik de code van Bordeaux (zie hieronder) interpreteren met betrekking tot de ethische regels voor journalisten? Realiseert men zich dat men ethisch gezien een zekere verplichting heeft om informatie die schadelijk is voor mensen op royale wijze recht te zetten?

brief aan KRO-NCRV 

verstuurd

Het antwoord van de KRO-NCRV